Кастусь Тарасаў "Крыж памяці. Меч лёсу"

Кароткі спіс войнаў, стратаў, рэпрэсіяў,
якія зведала Беларусь за тысячагоддзе

Прадмова да другога выдання

Прырода скупа адмерыла чалавеку сумлення, і супольствы людзей адвеку па-драпежніцку забіваюць і душаць адно аднае, каб падмацавацца чужымі здабыткамі і выгадаваным чалавечым рэсурсам. Нікому дасюль не ўдалося стаць выключэннем, і Беларусі - з прычыны геаграфічнага становішча - тым болей. Хроніка падзеяў нашай гісторыі сведчыць, што змест жыцця народа праз стагоддзі складала найперш фундаментальная патрэба - застацца ў жывых. Часцяком проста на біялагічным узроўні, апошнія гадоў з двесці ў дадатак - і як самастойны этнас. А ўсё астатняе адсюль вынікала.

Вядомае тысячагоддзе беларускай гісторыі адкрываецца гэтакай трагічнай падзеяй - зруйнаваннем Полацка і вынішчэннем першай княжацкай дынастыі ў 980 годзе. З таго дня безупынныя намаганні суседзяў падпарадкаваць нашыя землі праходзяць праз усе стагоддзі беларускага жыцця крывавым следам. Мяняючы формы агрэсіі, гэты націск не спыняецца і на мяжы 3-га тысячагоддзя. Апроч знешняга меў месца, як было і ёсць паўсюдна, ціск вышэйшых станаў на тых, з чыёй працы яны жывуць. З гэтага вынікалі паўстанні і грамадзянскія войны, калі вырэзвалі самі сябе. Таксама і рэпрэсіі як мера вынішчэння актыўнага пласту народа і запалохвання рахманых былі добра зведаныя Беларуссю, асабліва пры царскай уладзе, нямецкай акупацыі, пры савецкім і постсавецкім рэжымах.

Не менш за генацыд адбіліся на нашай гісторыі дзяржаўныя здрады, якія ўсталяваліся ў жывую традыцыю і генетычна пазбавілі вышэйшыя станы, потым так званую палітычную эліту інстынктыўнай прагі дзяржаўнай самастойнасці. Улада з гэтакай заганай мыслення непазбежна задавольвалася ганебнай роляй паслужлівага калабаранта.

Шмат войнаў, паўстанняў, рэпрэсіяў пазначаны ў «Спісе...» радком, хоць змяшчаюць безліч трагічных падзеяў. Дзеля пералічэння ўсіх патрэбная шматтомная Энцыклапедыя Смутку, якая ніколі не будзе поўнай, бо пра мноства даўніх і нядаўніх чалавечых трагедый ведае толькі Бог. За кожным радком «Спіса...» ахвяраваныя радзіме жыцці герояў, загубленыя бязвінныя жыцці, плач удоваў і сіротаў, спаленыя хаты, неспраўджаныя задумы. Усё гэта - чыннікі, якія важка ўплывалі на наш светапогляд. Колькі часу мы яшчэ праіснуем як самастойны беларускі народ, а не пад гэтай назвай ужо ў якасці асіміляванай біямасы дзеля павялічэння рэсурсаў чарговага саюзнага захопніка - залежыць ад нашага розуму, самапавагі і гонару. А гэта такія якасці, якіх заўжды значна меней, чым глупства, недасведчанасці і пакоры.

Усе ілюстрацыі выконваюць сціплую ролю ўказальнікаў на тыя мемарыяльныя лакуны, якія варта запоўніць, каб не чуцца калекамі на памяць.

Легендарныя часы

V - VIII стагоддзі

На землі, якія займае цяперашняя Беларусь, мігруюць з захаду і поўдня славянскія плямёны крывічоў, радзімічаў, дрыгавічоў, валынянаў. Чаму вырушылі яны не да цяпла і мора, а сюды - у пушчы і балоты - неразгаданая таямніца нашых прашчураў. На берагах Нёмана, Дзвіны, Сожа распачаліся этнічныя кантакты з балтамоўнымі плямёнамі, паступова прышэльцы асімілявалі частку спрадвечных насельнікаў гэтых зямель (голядзі, лотвы, латыголы, летусаваў, яцьвягаў). Менавіта на падставе шчыльных этнакантактаў, узаемнага культурнага ўплыву, неабходнасці агульнага суіснавання пачалося станаўленне беларусаў як этнічнай асабовасці са сваім самастойным гістарычным лёсам і шляхам.

IX стагоддзе

859 - першыя напады варажскіх дружынаў (паморскіх славянаў – рарэгаў) на паселішчы палачанаў па Заходняй Дзвіне і на літву па Нёману (па гэтак званых «шляхах з варагаў у грэкі»).

862 - першае гістарычнае сведчанне пра існаванне сталіцы крывічоў-палачанаў – Полацак.

865 - рабаўнічы паход дружыны варажскіх князёў Аскольда і Дзіра на палачанаў.

866 - удзел полацкіх і дрыгавіцкіх дружынаў у няўдалым рабаўнічым паходзе кіеўскіх князёў на Візантыю.

885 - рабаўнічы паход кіеўлянаў на чале з князем Алегам на землі радзімічаў для абкладання іх данінай.

X стагоддзе

907 - удзел палачанаў і радзімічаў у рабаўнічым паходзе на Царград (Канстанцінопаль) войска кіеўскага князя Алега.

944 - удзел палачанаў у рабаўнічым паходзе на Канстанцінопаль разам з войскам кіеўскага князя Ігара.

960 - прыход у Полацк варажскага (з паморскіх славянаў) князя Рагвалода, заснавальніка гістарычна вядомай полацкай дынастыі князёў, першага вядомага па імені князя беларускай старажытнасці.

Часы Полацкага княства

980 - чэрвень, напад наўгародскага войска на чале з князям Уладзімірам Святаславічам сумесна з нанятымі посілкамі з варагаў, чудзі і меры на Полацк. Забойства полацкага князя Рагвалода і ягоных сыноў. Гвалт Уладзіміра над князёўнай Рагнедай. Разбурэнне заваёўнікамі першага Полацкага дзядзінца. Гэтая крывавая падзея адкрывае засведчаную летапісамі беларускую гісторыю.

983 - заваёўчы паход кіеўскага войска князя Уладзіміра на землі яцвягаў (займалі поўдзень-захад Берасцейскай і Гарадзенскай зямель) дзеля іх падпарадкавання кіеўскай уладзе.

984 - заваёўчы паход кіеўскага войска на радзімічаў дзеля падпарадкавання Кіеву зямель, багатых на балотную жалезную руду. Няўдалая для радзімічаў бітва з кіеўлянамі на рацэ Пяшчане.

987 - няўдалы замах Рагнеды на жыццё мужа, князя Уладзіміра. Высылка Рагнеды са старэйшым сынам Ізяславам у горад на памежжы дрыгавіцкіх і крывіцкіх зямель (сённяшняе Заслаўе).

989 - захоп кіеўскім князем Уладзімірам горада Турава пасля аблогі. Жорсткая бітва з кіеўлянамі пакінула след ў мясцовай легендзе пра крывавыя камяні, што прынесла ў Тураў рака. Прымусовае хрышчэнне жыхароў Турава.

989 - прымусовае хрышчэнне насельніцтва Заслаўя. Змушэнне з волі князя Уладзіміра да манаскага пастрыгу княгіні Рагнеды, якая пад имем Анастассі стала першай беларускай манашкай.

XI стагоддзе

1013 - спроба князя Святаполка Тураўскага вывесці Тураў з-пад улады Кіева, за што кіеўскі князь Уладзімір пасадзіў Святаполка разам з жонкай, дачкой польскага караля Баляслава, і яе духоўнікам біскупам Рэйнбергам, у цямніцу. Былі вызваленыя пад пагрозай вайны Кіеву з боку караля Баляслава, цесця Святаполка.

1015 - пачатак міжусобнай вайны тураўскага князя Святаполка са зводным братам, наўгародскім князем Яраславам Мудрым (вайна цягнулася па 1018 год).

1016 - Любецкая бітва паміж палкамі Святаполка Тураўскага і Яраслава Наўгародскага.

1018 - бітва палка Святаслава Тураўскага сумесна з посілкамі цесця, польскага караля Баляслава Храбрага, супраць войска наўгародцаў князя Яраслава Мудрага. Параза Святаполка.

1020 - захоп Берасця войскам польскага караля Баляслава.

1021 - паход полацкага князя Брачыслава Ізяславіча на Ноўгарад. Бітва са сваім родным дзядзькам, кіеўскім князем Яраславам, на рацэ Судаміры.

1022 - паход войска князя Яраслава Мудрага на Берасце для адбіцця горада ў палякаў.

1038 - рабаўнічы паход кіеўскага палка князя Яраслава на поўдзень Берасцейшчыны на яцвяжскія паселішчы.

1040 - рабаўнічы паход кіеўскага палка князя Яраслава Мудрага на паселішчы панёманскай літвы (Гарадзеншчына).

1044 - паўторны рабаўнічы паход кіеўскага князя Яраслава на панёманскую літву (гістарычная літва займала ўсходнюю частку сённяшняй Гродзенскай вобласці). Заснаванне Наваградка на месцы спаленага заваёўнікамі паселішча Жоўны.

1055 - удзел полацкага палка ў рабаўнічым паходзе кіеўскага і чарнігаўскага князёў на сцепавыя паселішчы торкаў.

1065 - заваёўны паход полацкага князя Усяслава Чарадзея на Пскоў. Бітва з наўгародцамі на рацэ Чарэсе.

1066 - заваёўны паход полацкага князя Усяслава Чарадзея на Вялікі Ноўгарад. Захоп і разбурэнне горада, легендарны вываз званоў з ноўгародскай Сафійскай царквы ў Полацк.

1067 - люты, напад братоў Яраславічаў (кіеўскі князь Ізяслаў, пераяслаўскі князь Святаслаў і чарнігаўскі князь Усевалад) на Менск. Захоп і спусташэнне Менска і менскага замка, вынішчэнне мужчын, вывад у палон жанчын і дзяцей.

1067 - 3 сакавіка, знакамітая, апаэтызаваная ў «Слове пра паход Ігаравы», крывавая сеча паміж полацкім войскам Усяслава Чарадзея і злучанымі войскамі братоў Яраславічаў на рацэ Нямізе (цэнтр цяперашняга Менска).

1067 - 10 ліпеня, здрадніцкі захоп братами Яраславічамі князя Усяслава Чарадзея каля Воршы пад час перамоваў. Браты парушылі сваю крыжацалавальную клятву пра бяспеку для Усяслава пры сустрэчы. Полацкі князь і два яго старэйшыя сыны апынуліся ў земляной турме кіеўскага замка. Прабылі ў зняволенні 10 месяцаў.

1068 - 15 жніўня, паўстанне кіеўлянаў супраць князя Ізяслава прынесла Усяславу і яго сынам волю. Усяслаў Чарадзей быў абраны на кіеўскага князя. Прабыў на кіеўскім стальцы 7 месяцаў і вярнуўся на Полаччыну адваёўваць сваю сталіцу ад кіеўскага стаўленніка, на што спатрэбілася тры гады.

1069 - бітва полацкага войска Усяслава Чарадзея з наўгародскім войскам на рацэ Бені.

1076 - рабаўнічы паход на землі Полацкага княства войска Уладзіміра Манамаха.

1077 - паход на Полацк чарнігаўскага і смаленскага палкоў на чале з князем Уладзімірам Манамахам.

1078 - бітва палачанаў з аб'яднанымі кіеўскім і наўгародскім войскамі Уладзіміра Манамаха і яго палавецкімі хаўруснікамі.