У друку

Аповесць "На вайне", часопіс "Дзеяслоў", №38 (01/2009), Мінск.

Аповесць "На вайне", интэрнет-версія газеты "Новы час", 28/05/2009.

На рускай мове чытаць

"В час стрельца". — Мінск, "Мастацкая літаратура", 1981 (у зборніку аповесцяў пад назвай "Испить чашу").

"Странствие в тесном кругу". — Мінск, Мастацкая літаратура, 1986
(у зборніку аповесцяў пад назвай "Испить чашу").

"В час стрельца". — Мінск, "Мастацкая літаратура", 1989
(у зборніку аповесцяў пад назвай "Испить чашу")

"Единственный свидетель - Бог". — Мінск, «Крок уперад», 1991 (у зборніку аповесцяў пад назвай "Тропа Каина").

"Единственный свидетель - Бог". — Мінск, «Крок уперад», 1991 (у зборніку аповесцяў пад назвай "Тропа Каина").

"Золотая горка". - Мінск, "Лекцыя", 1998 (у зборніку аповесцяў пад назвай "Тропа Каина").

 

На сайце прыведзены фрагмент аповесці.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Навальніца

30 чэрвеня гарматы сапежынскай дывізіі пачалі абстрэл Менска. Гарнізона ў крэпасьці было мала, і гарматы прыстрэляліся да брам і гарадскому валу, каб іх не аднаўлялі. Два наступных дня артылерыя працягвала сваю працу, і 3 ліпеня 1660 году харугва палкоўніка Вараньковіча па прабітым у варотах праёму ўвайшла ў горад. Рускія салдаты здаліся, але з пяцісот двароў чатырыста былі спалены, і гэта вызначыла сумны лёс стральцоў. Ваяводскі Менск быў другім горадам вызваленным ад шасцігадовага захопу рускімі, у шэрагах дывізіі панавала весялосьць, і дзякуючы гэтай весялосьці харугва Вараньковіча, якая першая ўступіла ў горад, атрымала двухмесячны адпачынак.

Дарысіўшы да сваіх месцаў у Ігуменскай воласьці, два дзесятка шляхцічаў і драбаў рассыпаліся па лясных і балотных прасёлках -- кожны спяшаўся на свой двор. Дачакаўся павароту на родныя Дымы і паручык Юры Матулевіч; тут, на раздарожжы, развітаўся ён з прыяцелямі, якім было ехаць далей, і забыў аб іх, радуючыся блізкай ужо сустрэчы з бацькам, якога пяць гадоў не бачыў.

Да Юр'я ехаў пагасьцяваць Стась Рэшка -- даўні, з гадоў вучэньня ў Полацкім калегіюме, але цалкам безграшовы прыяцель, прывязаны да Юр'я і прызнаньнем за ўдзел. Наводдаль шляхцічаў ішлі пры клуначных канях тры драбы -- усё мясцовыя.

Дзень быў душны, з поўдня зьбіралася навальніца -- і сабралася. Чорныя хмары, загасіўшы сьвятло, пачалі туліцца да зямлі; лес і трава замерлі ў пакорнасьці перад немінучым пабіцьцям. Ужо паветра здрыгануўся, рэдка стукнулі кроплі, згусцеў змрок. Да Дымоў заставалася пяць вёрстаў. Было ясна, што навальніцу не абагнаць, і, убачыўшы наперадзе капліцу, Юры вырашыў атуліцца пад сьвятой страхой. Аднак набожнага Стася Рэшку нешта ў капліцы зьбянтэжыла; ён хутка вышукаў што -- дзверы была сарваная, усярэдзіне ляжала сьмецьце, адсутнічаў на ёй крыж, толькі абломак яго бадліва тырчаў пасярэдзіне канька. Пазней, калі дзень прыезду ў Дымы ўсплываў у памяці сваімі напамінамі, Юры мучыўся, што не паверыў словам прыяцеля: "Крыж нячысьцікі зламалі", а насупраць, з насьмешкай сказаў сьпешыцца. Ды і чаго было палохацца, калі столькі набачыліся за пяць гадоў спаленых касьцёлаў, абадраных грэка-уніяцкіх цэркваў, столькі пабітага ў гэтых касьцёлах народу, ды і самі не адзін раз у цэрквах, як у карчме, начавалі, што і забылася, што апроч людзей ёсць нячысьцікі. Бо не нячысьцікі абраза палілі, на алтарах шаблямі шыі секлі. Або ў гэтую капліцу нячысьцікі дзверы выбілі, крыж зламалі і панеслі расьпяцьце ў руку вышынёй? Не, відаць, абакралі капліцу казакі або рускіе…

Ледзь занесьлі ў капліцу мяшкі і сёдлы, як накасяк неба ўспыхнуў агністы глыбокі пасёк -- нібы ўрэзалася ў брушыну цемры і расьсякла яе да крыві нябачная шабля. Трэск разбурэньня пачуўся ў хмарах, асьлепленую цішыню разарваў гром, і струмені грукнулі ў дарогу, траву, капліцу.

Юры, Стась і салдаты перахрэсьліся і хрэсьліліся ўсякі раз, калі ўспыхвала грознае сьвятло і адказвала яму рыкамі чорная бездань неба. Раптам праз дарогу насупраць каплічкі, у суцэльным патоке вады выявілася чалавечая фігура. Юр'я зачапіла зьдзіўленьнем: ён глядзеў у той бок, але пуста было там, і раптам узьнік мінак, нібы выскачыў з непрыкметнай за дажджом ямы. Юры з цікаўнасьцю чакаў дзіўна ўзьніклага падарожніка. Апынулася, што гэта баба, пакрытая вялікай сіняй хусткай. Яна ступіла пад падстрэшак, ківам прывіталася і прыціснулася спіной да зруба. Нядоўга так пастаяўшы, баба зьняла адціскаць хустку -- Юры адразу пазнаў шаптуху Эўку. Чорныя яе валасы крылом ляжалі на кашулі, а мокрая кашуля цесна абляпіла цела, выявіўшы дужыя грудзі, і насычаная вадой чырвона-сіняя спадніца шчыльна ляжала на сьцёгнах. Потым Юр'ю падавалася, што прыход Эўкі яго ніколькі не зьдзівіў, нават даставіў нейкую радасьць, узгадаліся нават простыя думкі той хвіліны: не было нас тут, пад шабляй і куляй хадзілі, шмат хто ў магілу сыйшлі, а ў родных Дымах усё трывала -- вось Эўка блукае па сваіх сьцежках, як пяць гадоў назад блукала, і ўсё яна такая жа спраўная, нібы тут час на адным дні спыніўся.

Салдаты таксама пазналі шаптуху, і хтосьці прастадушна выклікнуў: "Эўка!", уклаўшы ў слова радасьць, што нарэшце ўбачыўся на радзіме знаёмы твар, і нейкую непрыязнасць, што першы сустрэчны мясцовы чалавек -- шаптуха, а, можа быць, вядзьмарка.

- Во, Пярун лупіць! -- адклікаўся таварыш.

Стась Рэшка пытальна паглядзеў на драбаў; адразу ўсе прысунуліся да яго і зашапталі: "Ведзьма! Ведзьма!" Пан Стась, натхніўшыся крыжом, вызірнуў з капліцы. Матулевіча гэты небяспечны погляд прыяцеля разьвесяліў. Паклаўшы руку на гарду шаблі, ён, усьміхаючыся, разглядаў твар Эўкі. Яму стала не па душы, што салдаты торкаюць Эўку крыўдным словам; ён грозна пакрывіўся на іх -- яны, не зразумеўшы прычыны, але зразумеўшы наказ маўчаць, адсунуліся ў глыб капліцы. Стась Рэшка адкрыў рот і, як звычайна ў моцным хваляваньні, глынаў паветра, не ў сілах выгнаць з гартані першае слова.

- Што? -- дапамог яму Юры.

- Л-л-л-лепш, -- здужаў нарэшце заіканьне пан Стась, -- яе прагнаць! П-п-ан бог не любіць!

- І яна чалавек! -- запярэчыў Юры. Стась Рэшка хай хвалюецца, яму пакладзена, у ксяндзы ў дзяцінстве марыў, толькі не павезла -- акадэмія адпрэчыла па заіканьні, ды і дзе тая акадэмія -- шэсць гадоў як няма яе. А калі і мае рацыю Стась Рэшка, дык ўсё роўна яго, пана Юр'я, бог абароніць -- шмат карысных спраў ён для радзімы зрабіў. Хай іншыя баяцца, на кім ёсць грэх, на ім граху няма. І ў запале перад таварышам Юры ступіў з каплічкі пад падстрэшак:

- Эўка, скажы, будзе мне бяда?

Шаптуха абараціла да яго твар. Нешта блізка знаёмае ўбачылася Юр'ю ў яе твары, і дзіўнае жаданьне стукнула на імгненьне ў сэрца -- пагладзіць мокрыя валасы, ласкава, жаласьліва дакрануцца вуснамі да бледнай шчакі. Яго і кінула да Эўкі, нібы хтосьці падштурхнуў у спіну сяброўскай рукой. Але кароткае імгненьне доўжылася гэтае насланьне. Шэрыя вялікія вочы Эўкі павузіліся, погляд напружыўся -- Юры адчуў ціск гэтага позірку і ўдарыла ў сэрца прыкрасьць за спакусьлівае пытаньне, -- але Эўка ўжо адказвала:

- Калі сам, пан, не наклічаш, не будзе!

- Сам?! -- зьдзівіўся Юры.

- Сам! -- паўтарыла шаптуха і раптам выкрочыла з-пад падстрэшка ў лівень і зьнікла за кутом капліцы.

Хутка навальніца перамясьцілася пад Бакшту. Юры, Стась і салдаты пусьціліся ў шлях. Сэрца ў Юр'я зашчымела журботнасьць -- усё ён тут ведаў: і бярозу, на якой гушкаўся, і гэтую хвою, з пяцьцю вяршынямі, і стары дуб, і алешнік на беразе ручая, пад якім расьлі чырвоныя парэчкі. Вось адкрылася іх вёска і двор бацькі, загарожаны частаколам і брамай. Калі яны ехалі па вуліцы, Юры налічыў восемь пустых двароў, гаспадары якіх, пэўна, былі забітыя або ўзятыя ў палон стральцамі. Але і з поўных хат ня выйшаў ніхто, каб прывітацца, -- можа быць, яго не пазналі.

 

Шляхецкія абгаворы

Назаўтра адзначалі доўгачаканую сустрэчу; заехалі з дзесятак суседзяў, якія перажылі па літасьці божай утрапёнасьць казацкага і маскоўскага разгулу. У мінулым утрая больш з'язджалася; будзь тады блізка непрыяцель, так мог вырашыць, што ўсё ігуменскае рушэньне п'е ў Матулевічаў стрэменую перад выхадам у паход. А зараз што? -- на жаль, рэдкая душа ацалела: пана Залесю казакі забілі, Шэпурку і Лаевіча рускія забілі, Вярыгу яго жа мужыкі пранесьлі на вілах ад варот пад могілкавыя бярозы, пан Руцэвіч пусціўся на Жмудзь, каб схавацца, і па дарозе, абкрадзены, з голаду акалеў, Трызна ў войску загінуў пад Полацкам, Балевіча пад Менскам забілі... Так, жылі, шмат было выпіта з імі добрай гарэлкі -- а вось і цень іх цяжка выклікаць з шчыльных адышоўшых шэрагаў. Ды і ўсё, якія сядзелі за сталом, нацярпеліся ліха, нават бацька, як зразумеў Юры з кароткага аповяду, месяц карміў крывёй камароў на балотных выспах, пакуль загон Дзяніса Мурашкі абсякаў сякерамі шляхецкія прозвішчы.

Але выпілі, забыліся мінулыя страхі, удаласьць ажыла ў сэрцах, пачалася неабходная пахвальба. Юры і Стась, як непасрэдныя удзельнікі бітвы пад Палонкай і ўзяцьця Менску, былі абавязаны сагрэць душу шляхецкай грамады аповядамі аб удачы нашых харугваў. Ня чакаючы запрашэньняў, Юры пусьціўся ў пераказ знакамітай бітвы.

- Гетман Павел Сапега вырашыў узяць абозы Хаванскага, і аддаў загад рухацца да Ляховіч, куды сьцягваліся ў адзінае цела харугвы. Перакрыўшы шлях князу Хаванскаму, войска стала ў поле. Дзве харугвы крылатых гусар і наш полк, на чале з Вараньковічам, былі вызначаныя ў запас і схаваныя ў лесу. Руская пяхота набліжалася на нашу пяхоту…

Пан Адам паклаў нож, і усё астатнія паклалі ножы, ператварыўшыся ў слых.

- Стукнулі стрэльбавыя залпы стральцоў -- першы шэраг, другі, трэці. Ліцьвіны адказалі агнём, але шум страляніны хутка заціх -- войскі сыйшліся і схапіліся на шаблях. Затоеныя ў лесе палкоўнікі і паручыкі, сабраўшыся разам, варажылі па ляску зброі і сіле крыкаў, хто бярэ верх і ці хутка для іх наступіць час ісьці на справу, -- расказваў Юры. -- Праз гадзіну і надышоў -- князь Шчарбаты, зламаўшы правае крыло, зайшоў у спіну. Тут гусарскія камандзіры і Вараньковіч загадалі харугвам атакаваць. Палкі зваліліся на пяхоту, дзе палкі Кміціча цяснілі ваяводу Змяева і князя Шчарбатага, забіраючы перамогу. І забралі! Упершыню за пяць гадоў вайны зьбег з бітвы князь Іван Хаванскі. Толькі паўгода назад спаліў ён непакорлівы Брэст, тройчы запар адымаў перамогу ў Абуховіча і Агінскага, а зараз сам сыходзіў у галоп, толькі пыл падняў на дарозе. Мы яго не маглі дагнаць, -- Юры весяла засьмеяўся. -- Кінуў абоз і параненых, сотнямі здаліся ў палон стральцы, чатырнаццаць сцягоў узялі. Увесь час у нас быў недахоп у артылерыі, а тут гарматы і порах рускія пакінулі ў падарунак…

І кожны ўзгадаў або выдумаў хвалебны подзвіг свайго геройства. Пан Адам прыглядаў, каб ніхто не склаў крыўднага меркаваньня, што Матулевічы выпіць шкадуюць або баяцца, што госьці могуць гонар у віне ўтапіць. Піце, панове дарагія, як дзяды пілі: хто адмовіцца -- той гаспадара не шануе! За такім наглядам да паўночы шмат хто ўжо спаў: хто прама за сталом, хто раскінуўшы рукі на траве перад домам; пан жа Катовіч, які пайшоў па патрэбе, саступіў з ганка такім крокам, што трэснуўцца аб камень ілбом і зараз ляжаў у каморы, маючы адзіную прыкмету жыцьця -- гузак над носам.

Памалу засталіся за сталом шасцёра: гаспадар, пан Мацей, суседзі Лукаш Мацкевіч і пан Мяцельскі, Юры і Стась, якія асілілі іншых тым, што мноства кубкаў хоць і падносілі да рота, але праз плячо выплюхвалі. Ужо агні абплылі да дна падсьвечнікаў, у вачах вісела густая вінная павалока, і словы выпаўзалі з перапынкам, паловай застаючыся на языке, калі Стась Рэшка, узіраючыся за акно ў начную цемрадзь, успомніў Эўку.

- Бачылі мы тут сёньня адну... -- цяжка сказаў Стась. -- Цікава, як панове лічаць: сьпяць ведзьмы або не сьпяць ніколі?

Усе ад нечаканай жывой думкі схамянуліся.

- Гэта так, пытанне! -- чухая лоб, пагадзіўся пан Лукаш. -- Эўку, калі распрануць, не будзь я Мацкевіч, выявіцца нейкі хвост...

- Глупства, пан Лукаш! - сказаў гаспадар. - Эўку ў царкве хрэсьцілі, у яе крыж.

- Э-э, крыж на грудзях, -- адказваў Мацкевіч. -- А хвост, пан Адам, таксама на адпаведным месцы.

- Глупства! -- паўтарыў гаспадар ужо грубовата. -- У яе і маці была.

- Памятаю, -- кіўнуў пан Лукаш. -- Таксама ведзьма...

Гаспадар пашукаў Мацея за сталом і знайшоў яго дужа сонным. Мацей быў шлюбным братам гаспадара, і на памяці Юр'я жыў у доме, магчыма, з-за страчанай ніжэй калена нагі. Абудзіўшы яго, пан Адам мовіў:

- Мацей! Памятаеш, Эўкіну маці бачылі, купалася ў ключах... Прыгожая або ведзьма? -- і для ажыўленьня розуму працягнуў яго кубак: -- Пі!

Мацей махам выпіў...