Пасечаная дынастыя

У гістарычнай навуцы за князем Войшалкам усталявалася слава прадаўжальніка справы Міндоўга, забітага князем Даўмонтам. І сам Войшалк быў забіты ўладзімірскім князем Львом. Бацька і сын на вяршыні ўлады сталі ахвярамі замаху на іхнае жыцце. Амаральна ці не?

Імя Міндоўга паяўляецца ў летапісу ў 1219 году. Яму самае малое было 20 гадоў. Ён - вядомы ўдзельнік разгрому тэўтонцаў у 1237 году ў бітве пад Драгічынам. У 1248 году Міндоўга запрасіў сваім князем Наваградок. Князь Галіцкай Русі Даніла, бачачы ў ім суперніка, аб'яднаўся з немцамі і яцвягамі і пайшоў на яго вайной.

Ад першага шлюбу ў Міндоўга былі дачка і сын Войшалк. Дзеля замірэння з князем Данілай ён выдае сваёй дачку за яго сына Свараміра (кароткая форма яго імя - Шварн), а Войшалка змушаны пакінуць у Данілы закладнікам. Войшалк, паселены ў Паланецкам манастыры пад нагляд манахаў, прыняў праваслаўе і паверыў гэтак моцна, што прыняў пастрыг і вярнуўшыся на радзіму стаў ігуменам манастыра на Нёмане.

Пашыраючы межы Наваградскай дзяржавы, Міндоўг адымае ўдзелы ў пляменнікаў Таўтывіла і Ердівіда, яшчэ аднаго пляменніка Трайната ставіць сваім намеснікам у Жмудзь, забівае суседняга з Наваградком князя Відымунта, а яго зямлі і жонку бярэ сабе. У гэтым шлюбе ў яго нарадзіліся два сына - Рукля і Рэпік. Дзеля міра з Ордэнам Міндоўг, а разам з ім і сям'я, у 1252 году переходзяць ў каталіцтва, жонка прымае імя Марты, Рукля атрымоўвае імя Генрых, Рэпіка называюць Андрэем.

Але ў 1259 году князь раздзірае сяброўства з Ордэнам, выганяе з Наваградскіх земляў нямецкіх манахаў і вяртаецца да дзедаўскай веры. Міндоўг праводзіць паход на Мазовшу, захоплівае князёў Земавіта і Конрада, спальвае Плоцк і Варшаву, але раптоўная смерць Марты ў 1262 году пакідае князя ўдаўцом.

Яр і помста

На пахаванні Марты прыбывае з Нальшы яе сястра, былая замужам за князем Даўмонтам. Убачыўшы сваячку, Міндоўг запаліўся ярам і на памінках абвясціў, што пакідае яе сваёй жонкай, каб дзеці апынуліся ў роднасных руках. Уласнымі рукамі ён завязаў вузел трагедыі - жанчына, у якой ёсць малады муж, і 65-гадовы князь аб'яднаныя яго прыхамаццю і сілай.

Князь Даўмонт зганьбаваны, на ім пляма ганьбы, змыць якую можна толькі крывёй крыўдніка.У дружыне Даўмонта - 300 ваяроў. Але адпомсціць князю Міндоўгу, якому падпарадкаваная ўся моц Наваградскага княствы, такой дружынай у адчыненым бою немагчыма. І Даўмонт заклікае ў саюзнікі пляменніка Міндоўга, князя Трайнату, які жадаў заняць месца дзядзькі, і радцу Міндоўга, князя Астапа, бацька якога збег з Разанскага княства пасля забойства некалькіх сваякоў. Даўмонт, які выступіў супраць Міндоўга па прыватных матывам, асвятляецца ў нашай літаратуры змрочнай лексікай - забойца, якога скарысталі змоўшчыкі. Быццам прычыны прыватнай помсты менш паважаныя, чым ікмненне да крыўднага гвалту.

5 жніўня 1263 года Даўмонт і Трайнат нечакана нападаюць на князя Міндоўга. У гэтай сутычцы Даўмонт сякерай пасёк Міндоўга, як гавораць летапісы, "у капусту". А усіх, што былі пры ім - Руклю і Рэпіка, новую жонку, блізкіх яму баяраў -- забіла дружына.
Ігумен Войшалк збег у Пінск, у Лешчанскі манастыр.

Ваенная дапамога

Ад усіх яго гарадоў, дружыны, срэбра і золата бацькі не засталося Войшалку нічога - толькі рыза ды конь, на якой ён выратаваўся ад пагоні. Адзінае, чым яшчэ ён валодаў, была спадчына на ўладу вялікага князя Наваградка і Літвы. Але для гэтага трэба аперазацца мячом, сабраць полк, без разбору забіваць. Пінскі князь Георгій паабяцаў сваіх кметаў за абяцанне літоўскага сяброўства, прыязджаў швагер Шварн абгаварыць умовы сваёй падтрымкі, і на подступах лета Войшалк аддаў загад зацягваць у Наваградке сіло.

Месца забітага Міндоўга заняў у замку князь Трайнат, перавёз сюды жонку, двор, слугаў. Князь Астап стаў ваяводай. Праз пяць месяцеў да Тройната прыехаў з Полацка стрыечны брат Таўтывіл - "дзяліць спадчыну па Міндоўгу". Дзяльба скончыўся тым, што на бяседзе Трайнат увагнаў брату ў горла нож, хоць гэты нож павінен быў усадзіць у грудзі Трайнату князь Таўтывіл, як гэта было дамоўлена з ім Войшалкам.

Шукаць новых выканаўцаў прыйшлося нядоўга - пагадзіліся чацвёра стайнікаў Міндоўга. У іх сіло Трайнат патрапіў у травеньскі дзень, калі адправіўся парыцца ў лазенку. Раптам у апарню ўвайшлі чацвёра. Трайнат звярнуў да іх твар, узнаў іх, і толькі ўскрыкнуў, калі ў яго спіну ўсадзіліся чатыры нажа…

Нарэшце вялікі князь Войшалк увайшоў у замак. Перш за ўсё ён загадаў караць разанца Астапа і даставіць да яго Даўмонта. Войшалку ўбачылася магільная павуціна на магіле Даўмонта, на папялішчах яго замка і дварах яго кметаў. Гэтую павуціну саткут мячы кметаў князя Георгія і ратнікаў Шварна. А таксама павуціну па Даўмонту разважыць яго сваяк, нальшанскі князь Гердзень, таму што аддасць яму Войшалк усе Даўмонтавы землі.

Даўмонтаў горад

Даўмонт апынуўся мудрэй і разам са сваёй дружынай, са ўсім дваром і вялізным абозам сыйшоў у Пскоў. Вяліка было здзіўленне пскавічоў, калі яны пазналі, што князь прыйшоў з просьбай прыняць яго на службу. Пскавічы параіліся і выставілі ўмовы: Пскоў прымет Даўмонта, калі князь і яго дружына прымуць праваслаўную веру. Князь даў згоду.

І паўстаў у Пскове Даўмонтаў горад, дзе жылі нальшанцы. Сваю службу для Пскова Даўмонт пачаткаў паходам на князя Гердзеня, які быў узвышаны і пераехаў у Полацк. Даўмонт паланіў княгіню Ефрасінню, сваёй цётку, і сына Гердзеня, свайго пляменніка, і адвёў іх у Пскоў. Гердзень кінуўся ў пагоню адбіваць жонку, але ў стычке з дружынай Даўмонта загінуў. Здарылася гэта ў 1267 году. Еўфрасіння, якая пасля згубы мужа, стала манахіняй пад імем Еўпраксія. Сын яе Андрэй пазней выбіўся ў цвярскія біскупы.

Князь Даўмонт у другім шлюбе парадніўся са старэйшым сынам Аляксандра Неўскага князем Дмітрам, які змагаўся з братам Андрэем за ўладзімірскі вялікакняжацкі стол. Андрэй прывёў татарскую раць на Ўладзімірскую зямлю, а Дмітр збег у Ноўгарад. Наўгародцы падтрымалі Андрэя, паланілі жонку, двух дочак Дмітра і яго баяраў з сем'ямі. Бок Дмітра прыняў князь Даўмонт. Было гэта ў 1282 годзе, князь Дмітр аддаў Даўмонту ў жонкі сваю дачку Марыю. Ёй было 15 гадоў, князю Даўмонту - за сорак.

Праз год пасля вяселля нарадзіўся сын, які атрымаў імя Давыд. Ён выхаваўся ў Пскове, навучаючыся вайсковай справе ў бацькі. Памёр Даўмонт у 1299 году. Вялікі князь літоўскі Гедземін запрасіў Давыда ў Літву, прызначыў сваім намеснікам на Гарадзенскі ўдзел і аддаў за яго сваю дачку Біруту. Князь Давыд уславіў сваё імя як палкаводзец Вялікага княства ў бітвах з крыжакамі. Але гэта цалкам іншая гісторыя, адносін да князя Войшалку яна не мае.

Знікшая дынастыя

Валынская ваенная дапамога дорага каштавала Войшалку. Ён прызнаў князя Шварна сваім суправіцелем, а потым і саступіў яму уладу ў Наваградке. Іншымі словамі, ён здрадзіў усю справу свайго бацькі - створаную ім дзяржаву, яго княжую ўладу, аб'яднаные тым землі. Усё без клопатаў, без вайны перайшло ў рукі валынскіх суседзяў. Дзіву можна давацца, як некаторыя гісторыкі і папулярызатары беларускай дзяржаўнасці бачаць у асобы князя Войшалка вялікага дзяржаўнага мужа, які ўмацоўвае сваю краіну.

Можна зразумець расійскіх гісторыкаў, якія тлумачаць учынак Войшалка як выкананне задумы стварыць моцнае праваслаўнае Галіцка-Наваградская княства, у якім наваградскія землі склалі бы перыферыю. Але хутчэй за ўсё ён саступіў уладу радзіне, кіруючыся асабістымі сімпатыямі, не турбуючы сябе разважаннямі аб гістарычным будучыні той дзяржавы, якую ствараў яго бацька.

У яго самога дзяцей не было, сястра была за Шварнам, вось Шварну і даручыў ён вышэйшую ўладу, чаго ніколі не зрабіў бы яго бацька.

Паказальны і яго выбар Холмскай зямлі для манаскага жыцця - занадта яна далёка ад яго радзімы, каб весткі там праваслаўнае місіянерства, што прыпісваюць яму як духоўную мэту нашы прыхільнікі праваслаўя.

Аднак не наканавана было Войшалку доўга жыць. На Вялікдзень старэйшы брат Шварна князь Леў, дужа пакрыўджаны, што ўлада ў Наваградке атрымаў Шварн, а не ён, запрасіў Войшалка ва Ўладзімір, і, быўшы з ім на застоллі, напіўся, "дьявал же, - як запісаў летапісец, - исконе не хоць добра чаловечаму роду, и вложил в сердце Лвови убити Войшелка", што той і здзейсніў.

Так загас род Міндоўга, хоць мог стагоддзі княжыць у Літве, калі б не запаліўся стары князь да чужой жонкі і не выклікаў бы змрочнай помсты Даўмонта. Ён загінуў, яго дзеці загінулі, пляменнік Ердзівіл загінуў у бітве з мазовшанамі, сыйшлі з гэтага света забітыя пляменнікі Таўтывіл і Трайната. Усе як адзін!

Мог і Войшалк княжыць, і нарадзіць сына, і перадаць уладу яму. Але яму не было прызначана. Ён, апрануты ў вялікакняжацкі ўбор, насіў на галаве чорную скуфейку. Ці думаў ён, каму перадасць уладу над княствам? Верагодна, думаў - дзецям швагра Шварна. Апыніся князь Шварн мацней здароўем, не пі ён так моцна, - невядома яшчэ, адбылося бы Вялікае княства Літоўскае. Можа быць, яно звалося Вялікае княства Валынскае. У 1269 году Шварн захварэў, перадаў завяшчаннем брату Льву свае гарады Ўзгорак, Чэрвень і Белз, і праз тры дня сканаў. У княстве Наваградскаў і Літоўскам не было законнага спадчынніка, і пачалася доўгая, на чвэрць стагоддзя, межусобная вайна князёў за месца вялікага князя.