Матэрыялы выходзілі ў інтэрнет-газеце Euramost ў 2009-2010 гг.
"Польскі падзел Беларусі 1921-1939"
"Гісторыкі і палітыкі"
"Палітычная гісторыя Беларусі"
"Першы жалобны дзень у Курапатах"
"Хто не памятае мінулага, мусіць перажыць яго зноў"
"Адна краіна, адзін спосаб кіравання"
"Новае - гэта добра забытае старое"
Артыкулы на рускай мове чытаць
ГІСТОРЫКІ І ПАЛІТЫКІ
Не так даўно створанае грамадскае аб'яднанне "Асацыяцыя свабодных беларускіх гісторыкаў". У групе дваццаць чалавек, у тым ліку звольненыя з Інстытута гісторыі Нацыянальнай Акадэмі навук і кафедр вну Ніна Студзінская, Генадзь Сагановіч, Андрэй Кіштымаў, Сяргей Тарасаў, Яўген Анішчанка, Ірына Кашталян. "Асацыяцыя" будзе імкнуцца супрацьстаяць адлучэнню гісторыкаў ад прафесійнай дзейнасці па вывучэнні мінулага Беларусі.
Палітыкі
Якімі жа грахамі абцяжараныя гэтыя людзі перад плеядай ідэалагічных чыноўнікаў? Ідэалагічнымі, вядома. "Нам неабходна правесці канферэнцыю “Гісторыя ў ланцугах палітыкі", вобразна выказаўся Г.Сагановіч на паседжанні аргкамітэта. Каб палітычныя патрабаванні былі ланцугамі гісторыі, гэта ў XXI стагоддзі штосьці недарэчнае. Палітыкі не разбіраюцца ў гістарычных пытаннях: яны не трацяць гады жыцця на пошук архіўных матэрыялаў аб злачынствах манаршага двара або рэпрэсіях сталінізму над сотнямі тысяч беларусаў, сасланых на Варкуту і г. д. У развітых краінах палітыкі ідуць ўслед за гісторыкамі, грунтуючы свае ўяўленні на іх працах. Калі яны гэтага не робяць, тады ўтвараюцца апазіцыйныя плыні, якія раней або пазней усё роўна дасягнуць праўды.
Але ўсе ідэалагічныя чыноўнікі забабонна глядзяць знізу ўверх на галоўнага палітыка, чакаючы, што не дай бог у яго вачах успыхне злавесны агонь, які зліжа з пасады за захаванне на інстытуце аб'ектыўнага працаўніка. Яны не памыляюцца, таму што ў нас дзейнічаюць тыя ж гістарычныя схемы, як у савецкі час. Адзіна, што замест слова "партыя" стаіць слова "адміністрацыя". Да 1917 года генерал-губернатар Мураўёў услаўляўся як пераможца польскага паўстання на беларускіх землях. У 1923 годзе у Беларусі выдадзены першы падручнік па гісторыі, у якіх Мураўёў уставаў як душыцель беларускай культуры, заўзяты праваахоўнік рускай ідэалогіі. І зараз у новых падручніках гісторыі, напісаных з "палітычных" пазіцый, Мураўёў злеплены па манархічнай мерцы - умелы арганізатар, цвярозы розум, пераможца паўстання.
Гісторыкі
Як не пісаць гісторыку аб разгромнай рэвізіі Віленскага музея старажытнасцяў, заснаванага ў 1855 годзе гісторыкам Я. Тышкевічам. Тады на загад Мураўёва вывезлі ў Маскву 3818 археалагічных помнікаў, 3948 партрэтаў, гравюр, бюстаў, 487 пячатак, 2097 прывілеяў і аўтографаў, 541 экзэмпляраў рукапісаў, 8110 нумізматычных помнікаў. Вывезлі ўсё, што паказвала на былую самастойнасць Беларусі і Літвы. У 1885 году пачалося перасяленне беларускіх сялян у сувязі з малазямеллем за Ўрал. За 15 гадоў Беларусь пакінула 100 тысяч сялянскага насельніцтва. У іншых краінах сочаць за лёсам 100-тысячнай дыяспары, але ў нас наадварот, толькі Ігар Кузняцоў напісаў аб іх даследаванне.
У 1937 года наркамам унутраных справаў на Беларусь Масква прызначыла Бермана. За год ягонага камісарства ў БССР было знішчана болей за 100 тысяч чалавек. Толькі гісторык, якому баліць душа за беларусаў, будзе аднавляць бясконцы спіс прозвішчаў. Але нашы ўладныя палітыкі не жадаюць думаць пра гэта. У іх савецкая лінія памяці аб мінулым - Сталін пакараў Бермана і Ежова, усё зрабіў для разгрому нацыстаў, а мільён чалавек беларускага насельніцтва трэба забыць, каб мінулае не мяшала думаць аб будучыні. У сваёй кнізе аб германскіх стратах у Беларусі ў 1941-1944 гадах незалежны гісторык Кузьма Казак высвятліў, што агульныя страты акупантаў складаюць 510 тысяч чалавек, але страты салдат вермахта каля 100 тысяч. Астатнія 310 тысяч прыходзіліся на італьянцаў, французаў, вугорцаў, харватаў і 90 тысяч страцілі паліцаі. Страты ад дзейнасці партызан, якія ваявалі супраць нацыстаў і камуністаў, склалі 40 тысяч акупантаў. Прызнацца, я не ведаў аб французах, вугорцах, харватах, і не ведаў аб 100-тысячных паліцейскіх фармаванняў. Безумоўна, такія даследаванні важныя.
Поруч маста праз Свіслач зарадзіўся немалы раён, заняты ствараемай праваслаўнай акадэміяй, а вуліцу Нямігу перарэзае насыпаны мост, па якім і днём, і ўначы імчацца машыны. Побач, у нізіне, знаходзіцца станцыя метро і спартовы комплекс. І гэты мост, і станцыя метро "Няміга", вядомае згубай 53 маладых людзей, і маркотны спартовы будынак маюць свае карані на тэрыторыі былога мінскага замка. У 1950-я гады ўсемагутная ўлада з дапамогай экскаватара зраўнавала тысячагадовыя валы з зямлёй - "праводзіліся раскопкі". Добра, што гісторык Загарульскі напісаў манаграфію аб мінскіх раскопках, таму што нічога ад іх не засталося, акрамя макета ў музеі гісторыі. Зараз дазволена яшчэ раз раскапаць падмурак царквы і рэшткі хат, але шкада студэнтаў, якія працуюць сярод іржавшых труб і клеймаваных бэлек метро "Няміга".
На пляцы Волі пабудаваная новая Ратуша на цалкам пустым месцы - тут раслі ліпы, пад імі быў пясок, і ніякіх слядоў ад падмурка старой Ратушы не прысутнічала. Навошта яна тут -- аднаму богу зразумела. У яе ёсць падземны паверх, пакрыты ў цэнтры сквера празрыстым купалам. Можа, гэта каго-небудзь захапляе, але нічога не гаворыць аб гістарычнай каштоўнасці гэтай кампазіцыі. Да новай Ратушы падводзяць экскурсантаў, і яны фатаграфуюцца поруч гэтай абноўкі з гадзінамі на вежы. Верхні горад таксама падвергнуўся гэтак поўнай "рэстаўрацыі", што за фасадамі вулічных дамоў, на месцы былой забудовы, захоўваецца велізарная аўтастаянка машын, на якіх прыязджаюць да сабе ў офіс бізнэсмэны.
Для “думання аб будучыне”
Усе нашы перабудовы і "рэстаўрацыі" вядуць да таго, што архітэктура мінулых эпох знікае навечна. Гэта -- дэкаратыўныя латкі, так сказаць, у "старым стылю", пасаджаныя пасярэдзіне новага Мінска, Віцебска, Магілёва, Бреста, Пінска і дзясяткаў малых гарадоў. Выць хочацца гісторыку ад гэткай замены. Сёння ў Беларусі не засталося нічога, аб чым каштавала бы гаварыць. Даследнікаў, якія асвятляюць згадваныя факты ў беларускай гісторыі, палітікі не любяць, іх пазбаўляюць працы, не сцвярджаюць іхныя дысертацыі, для іх дзейнічае забарона на прафесію. Робіцца гэта дзеля савецкага "думання аб будучыні" бальшынёй народа. Свет сыходзіць наперад, а афіцыйная палітыка Беларусі ў дачыненні да гісторыі знаходзіцца на "лініі Сталіна".
Кастусь Тарасаў