Матэрыялы публікаваліся ў інтэрнет-газеце Euramost ў 2009-2010 гг.
"Першы рускі падзел Беларусі"
"Польскі падзел Беларусі 1921-1939"
"Палітычная гісторыя Беларусі"
Першы жалобны дзень у Курапатах"
"Хто не памятае мінулага, мусіць перажыць яго зноў"
"Адна краіна, адзін спосаб кіравання"
"Новае - гэта добра забытае старое"
Артыкулы на рускай мове чытаць
ПЕРШЫ РУСКІ ПАДЗЕЛ
08/06/2009
За два стагоддзі пра тры рускія падзелы Беларусі і польскага каралеўства напісана мноства артыкулаў, даследаванняў, мастацкіх твораў, прычым рознага, супроцьлеглага сэнсу. Рускія гісторыкі пішуць, што Кацярына II чужых не земляў не брала, акрамя "адвечных рускіх тэрыторый", польскія гісторыкі пішуць аб агрэсіўнасті рускіх ды і іх схільнасці да зямельных захопаў. Да беларускіх інтарэсаў абодва бакі праявілі, у першую чаргу гэта мова, мякка кажучы, абыякавасць.
Рускія векам раней да 1772 года пачалі новую вайну за Вялікае княства. Цар Аляксей Міхайлавіч у 1655 годзе, калі захапіў усю Беларусь, і над ім замігцеў выбар на трон польскага караля, запаліўся сімпатыяй да паэта Сімеона Полацкага, які ў Віцебску гаварыў у вочы самадзержцу пафасныя словы:
Свеціш, як сонцы, у польскім гарызонте.
Дасць Бог, засвеціш і на Чермнам Понте...
Гэтыя словы, не пазіраючы на іх прамую ліслівасць, апынуліся прароцкімі. Хоць цар і вывяў па Андрусоўскаму міру свае войскі, але за спіной у яго засталася Беларусь, дзе загінулі 2 мільёна жыхароў (50%), разбураныя гарады, падарваная эканоміка. 300 тысяч чалавек былі пагнаныя для працы ў маёнтках рускіх феадалаў або для продажу ў рабства. У Расію перасяліліся праваслаўныя інтелегенты: Ілля Капіевіч, рэлігійны пісьменнік Ян Белабоцкі, паэт Сімеон Полацкі, вынаходнік першага расійскага станка для нот Сымон Гутойскі, гравёр Лявон Тарасевіч, музыкі Ян Кокля і Казімер Васілеўскі, заснавальнік расійскага тэатра Ян Падборскі і інш.
Жорсткія рэпрэсіі каталіцкай царквы прымусілі шукаць прыстанку ў Лондане або Амстэрдаме пратэстантаў. Сярод іх значацца гісторык Ян Краінскі, перекладчык Багулав Хілінскі, лідэр "літоўскіх братоў" Андрэй Вішаваты, пастар Як Старкевіч, філосаф Флярыян Крыцыюс і шмат іншых. Гэта быў страшны ўдар па беларускай мове і нацыянальнай культуры, нанесены Рэччу Паспалітай і рускім уварваннем. Беларускасць засталася на ўзроўні пабытовай культуры народных нізоў.
Адважныя людзі збеглі да казакоў на Сеч. Ціхія людзі цягнулі сваё ярмо на шляхецкіх маёнтках. У іх не было арганізаванага цэнтра - у 1648-1651 гадах, асобы, якія прэтэндуюць на такую ролю, былі высечаныя Радзівілам. Вядомы герой той вайны -- аршанскі войт Самуэль Кміціч -- доляй народа не цікавіўся. Два вайскаводца - Пац і Сапега - варагавалі так глыбока, што разам ніколі не удзельнічалі ў адной бітве. У сувязі з жахлівым скарачэннем насельніцтва многія людзі простага стану былі прынятыя ў шляхецтва, але яны хутка апалячыліся.
У канцы XVII стагоддзя Сапегі былі поўнымі гаспадарамі ў Вялікім княстве. Яшчэ ў 1633 году Станіслаў Ян Сапега выклапатаў для сябе ў імператара Фердынанда III тытул князя Рымскай імперыі на сваіх землях. У 1700 году намаганнямі Міхала Сапегі права тытулавацца князямі распаўсюдзілася на ўвесь род, які паходзіў з полацкіх баяраў. У гэты час бацька яго, Казімір Ян Сапега, быў гетманам вялікім літоўскім і віленскім ваяводай, яго дзядзька Бенедыкт трымаў пасаду падскарбія (міністра фінансаў) і, што больш істотна, казна Вялікага княства захоўвалася ў Сапег.
Усё гэта раздражняла магнатаў, якія супернічалі з Сапегамі, і яшчэ ў 1696 году ў Брэсце ўтварылася антысапегаўская канфедэрацыя шляхты на чале з Рыгорам Агінскім. Казімір Сапега абсадзіў канфедэратаў у Брэсце і вымусіў да перамоў. Праз два года сын гетмана, Міхал Сапега, разбіў войска канфедэратаў пад Юрборкам. У адказ паўстала новая канфедэрацыя, так званыя "рэспубліканцы" (абаронцы "вольнасцяў шляхты" супраць "тыраніі" Сапег), якую ўзначаліў Міхал Кацёл. Саюзнікамі "рэспубліканцаў" выступілі князі Вішнявецкія са сваім асабістым войскам.
У бітве пад Алькенікамі Сапегі былі разгромленыя. Неўзабаве князі Сапегі былі асуджаныя на вечнае выгнанне з краіны. Гетман і падскарбій апынуліся на баку швецкага караля Карла XII. Іх супернікі -- "рэспубліканцы" - для выратавання жыццяў і маёмасці ад мсціўцаў пацягнуліся пад рускае крыло.
Генеральная канфедэрацыя "рэспубліканцаў" абвясціла сябе Рэччу Паспалітай Літоўскай, разарвала Люблінскую ўнію, і папытала ў цара Пятра ваеннай дапамогі. У Беларусь уступіла 60-тысячнае расійскае войска. Пётр, абапіраючыся на просьбы канфедэратаў ("законныя падставы"), абвясціў пратэктарат над Вялікім княствам Літоўскім.
Пётр I быў пратэктарам Беларусі і Літвы 8 гадоў. Па дамове з Атаманскай імперыяй пасля няўдалага Малдаўскага паходу ён пайшоў з Беларусі, але пакінуў па сабе спустошаныя гарады і вёскі, спаленный у Полацку Сафійскі сабор, каб не ўбачылі месца, дзе ён і афіцэры замардавалі чатырох святароў-уніятаў, знішчыў усё насельніцтва Магілёва. Беларусь страціла адзін мільён чалавечых жыццяў. Яго сябрам быў польскі кароль Аўгуст, саксонскі курфюстр, які жыў у Дрэздэне, і нічога, акрамя грошай, ад Беларусі не чакаў.
Настаў час, калі вершам Сімеона Полацкага мелася спраўдзіцца. "Сонцам", якое з'явілася на "польскім гарызонце" і над "Чорным Понтам", апынулася імператрыца Кацярына II (Сафія-Фрыдэрыка-Амалія прынцэса Ангальт-Цербстская). Па сваім дзяржаўным розуме яна была непараўнальна вышэй палюбоўніка, якім стаў паляк Станіслаў Панятоўскі.
Смерць Лізаветы прывяла на трон Пятра III. Кацярына арганізуе змову гвардзейцаў, і браты Арловы сілай дамагаюцца ад Пятра III падпісаць Акт зрачэння ад кароны. Праз восем дзён імператар быў задушаны ў сваім палацы Аляксеем Арловым, Фёдарам Борацінскім, Міхаілом Баскаковым. Маладая ўдава заняла трон.
У 1763 году смерць караля Рэчы Паспалітай Аўгуста III дала сігнал да барацьбы за карону паміж групоўкамі магутных магнатаў. Станіслаў Панятоўскі лічыўся сярод іх бязродным выскачкай. Але на яго паставілі магутныя Чартарыйскія і Расія, калі так можна назваць Кацярыну, уяўляючы яе магчымасці. У лісце расійскаму паслу ў Варшаве Кацярына з цынізмам распараджаецца падтрымліваць кандыдатуру Панятоўскага, таму што "ён падчас свайго знаходжання ў Пецярбурзе аказаў сваёй радзіме больш паслуг, чым хто-небудзь з міністраў Рэчы Паспалітай". У дадатак яна выплаціла ўсе даўгі Панятоўскага. Больш таго, 31 сакавіка 1764 года Кацярына склала з Прусіяй абарончую дамову ў абмен на абяцанне караля Фрыдрыха падтрымліваць кандыдатуру Панятоўскага.
Са свайго боку канцлер Міхал Чартарыйскі арганізаваў у Беларусі і Літве генеральную канфедэрацыю шляхты ў падтрымку свайго пляменніка. На дапамогу канфедэратам у Беларусь увайшлі рускія войскі. Адна калона шла на Менск, з другой князь Дашкоў пайшоў да Варшавы для аховы Чартарыйскіх на сойме. Станіслаў Аўгуст, прымаючы дапамогу Кацярыны, ведаў, што яго чакае. Ён быў таемна азнаёмлены з яе ўмовамі, галоўнае з якіх гучала так: "Во весь час свойго государствования интересы нашай империи собственнымиі почитать, их остерегать и им всеми силамі па возможности поспешствовать". У жніўні 1764 года выбарны сойм аднагалосна назваў Панятоўскага каралём.
Было бы дзіўна, калі бы сойм гэтага не зрабіў. У 1763-1766 гадах у Рэчы Паспалітай размяшчаліся расійскія войскі; казна выдаткавала 4,4 мільёна. рублёў на подкуп магнатаў і шляхты, што складала каля 8 адсоткаў расійскага бюджэту. Хабар трэба адпрацоўваць. Адразу пасля элекціі Панятоўскага сойм прызнаў імператарскі тытул Кацярыны, а Расію - імперыяй, ад чаго Польшча ўстрымоўвалася паўстагоддзя, нават у пятроўскі час, калі Пётр перамог у Паўночнай вайне.
Ведала Кацярына гісторыю шлюбу польскай каралевы Ядзвігі з вялікім князем літоўскім Ягайлам, які пацягнуў пераезд Ягайлы з Вільні ў Кракаў і паглынанне Польшчай Вялікага княства Літоўскага, што павялічыла тэрыторыю даволі слабога польскага каралеўства на Беларусь, Літву і Ўкраіну. Праз амаль чатыры стагоддзя раман Кацярыны і Станіслава Аўгуста апынуўся для Польшчы трагічным адлюстраваннем таго дынастычнага шлюбу. Польшчы давялося перажыць пачуцці, якія некалі яна прымусіла перажыць Вялікае княства.
Літаральна з той хвіліны, як Станіслаў Аўгуст, прыняўшы таемныя ўмовы, стаў каралём, Кацярына паслядоўна здзяйсняла тое, дзеля чаго дазволіла свайму былому фаварыту надзець карону. Першым такім дзеяннем стала патрабаванне да польскага сойма 1766 года зраўнаваць у правах дысідэнтаў (праваслаўных і пратэстантаў) з каталікамі, для чаго стараннямі Кацярыны былі створаныя Слуцкая праваслаўная і Торуньская пратэстантскія канфедэрацыі, узмоцненыя 40-тысячным расійскім войскам.
Панятоўскі выявіў дзяціную наіўнасць, калі напісаў свайму прадстаўніку пры пецярбургскім двары, графу Ржэўскаму: "Апошнія загады, дадзеныя Рэпніну, увесці дысідэнтаў нават у заканадаўчыя ўстановы як громам уразілі як мяне асабіста, так і краіну. Калі ёсць яшчэ магчымасць, упэўніце імператрыцу ў тым, што карона, якую яна мне даставіла, стане для мяне хітоном Неса. Яна мяне спаліць і смерць мая будзе жудасная..."
Калянасць абдымкаў былой умілаванай Панятоўскі адчуў ужо ў жніўні 1772 году, калі ў Пецярбурзе была падпісаная таемная Канвенцыя паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстріяй аб першым падзеле Рэчы Паспалітай. У красавіку сойм ратыфікаваў гэты падзел. Выконваючы таемныя абавязальніцтвы, Панятоўскі не прамовіў ні гуку пратэсту, нібы быў нямы.
Наваградскі дэпутат Тадэвуш Рэйтан заклікаў сойм не прызнаваць Першы падзел краіны, здзейснены драпежнымі суседзямі. Падкупленая магнатэрыя не ўхваліла супраціўлення захопнікам. Узрушаны здрадай Рэйтан неўзабаве ў сваім маёнтку Грушаўка пад Ляхавічамі скончыў жыцце самагубствам.
На далучаных абшарах жыло тады 1.227 тысяч чалавек. Першы рэкруцкі набор беларусаў даў у войска Расіі 3 тысячы беларускіх салдат. Потым кожны год наборы ў рускае войска працягваліся. На захопленых землях Беларусі скасаваныя Віцебскае, Інфлянцкае, Мсціслаўскае і Полацкае ваяводствы і ператвораны ў Магілёўскую і Пскоўскую губерні. На загад расійскай імператрыцы былі пазбаўлены магдэбургскага права гарады і мястэчкі на далучанай беларускай тэрыторыі. Сяляне прысягалі на пэўнасць Кацярыне II у цэрквах і касцёлах, шляхта - на шляхетскіх зборах. Хто не прысягнуў, пазбавляўся маёнтку. Захопленныя землі сталі новай крыніцай для падараванняў генералам і афіцэрам, якія адрозніваліся ў задушванні паўстання Пугачова, і для ўсіх астатніх, каму Кацярына хацела зрабіць прыемнае. Гараджанам мелася вывучыць рускую мову. Для сялянства (80 адсоткаў насельніцтва) прыгоннае права засталося ў ранейшым памеры.