Матэрыялы публікаваліся ў інтэрнет-газеце Euramost ў 2009-2010 гг.
"Польскі падзел Беларусі 1921-1939"
"Талін"
"Палітычная гісторыя Беларусі"
Першы жалобны дзень у Курапатах"
"Хто не памятае мінулага, мусіць перажыць яго зноў"
"Адна краіна, адзін спосаб кіравання"
"Новае - гэта добра забытае старое"
Артыкулы на рускай мове чытаць
"У ТАЛІНЕ ЕЎРАПЕЙСКІ ПАРАДАК, А Ў МІНСКУ КУЛЬТУРА КАЛГАСНАЯ, УCЁ ПРЭСНА І ВЯЛІКАЯ КОЛЬКАСЦЬ МІЛІІЦЫІ".
17/08/2009
"Калі я атрымаў візу ў Эстонію, сталыя прыстойныя людзі, якія чэрпаюць праз тэлевізар усякія адмоўныя весткі адносна жыцця ў прылеглых краінах, пачалі мяне адгаворваць ад наведвання: там глыбокі крызіс; калі скажаш паўслова па-руску, напэўна, назавуць акупантам, таму што акрамя эстонскай ніякай іншай мовы не дазволена, ды і няма чаго ў маленькай краіне глядзець -- нічога звышнатуральнага там няма.
Прыехаўшы ў Талін, я з сябрам Паўлам Марозавым, які жыве тут трэці год запар, пайшоў у горад паглядзець, ці ёсць там што-небудзь звышнатуральнае для мяне. На вуліцах шмат машын, але такіх пробак, як у Мінску, няма, на скрыжаннях цябе не збівае хвацкі кіроўца, на ходніках ні недакурка, ні пажаванай гумкі, пад'езды ззяюць чысціней, твары ветлівыя, хоць агульнае беспрацоўе па Эстоніі 90 тысяч. Помнік Леніну прыбраны з гарадскога сквера і пляц, некалі заняты ім, засажаны ружамі. Праезд у трамвае, аўтобусе, тралейбусе 13 крон, гэта ў чатыры разы больш нашай аплаты, але 10 талонаў каштуюць 90 крон (адзін даляр прыблізна каштуе тры кроны). Мы адмыслова зайшлі ў два супермаркета, і мяне здзівіла не столькі разнастайнасць тавараў, колькі наяўнасць там вольнага месца для калясачнікаў і бесправадной сеткі для ноўтбукаў і крэслы, на якія сядае чалавек і ставіць на сталы ноўтбук. Зрэшты варта зазначыць, што за гэта ніхто не патрабуе аплаты і ніхто не гоніць яго прэч, калі ён сядзіць за камп'юратам цэлы дзень. Бесправадная сетка ёсць у многіх дамах і абыходзіцца ў пяць крон за месяц. Горад як горад, толькі ў Таліне еўрапейскі парадак, а ў Мінску культура калгасная, усё прэсна і вялікая колькасць міліцыі.
Поруч новага Крыжа Вызвалення (1918-1920), урачыстае адкрыццё якога адбудзецца 23 жніўня, вуліца прывяла нас у Стары горад. І вось тут я ўбачыў штосьці годнае захаплення. Яго першапачатковая сцяна стаіць на 70-метровай скале і, паступова паніжаючыся, выходзіць да раўніннай пабудовы і порту. Даўжыня Старога горада 1 км, шырыня 750 метраў. І уся гэтая прастора занята вежамі, цэрквамі, музеямі, дамамі і маленькімі вулічкамі, некаторыя з іх шырынёю 2 метра. І гэтыя вулічкі, і Ратушны пляц, і музеі, і цэрквы, і ўсё кавярні, рэстараны, бістро занятыя турыстамі. Турыстаў у Старым горадзе шмат тысяч, пэўна, у дзень там бывае столькі жа, колькі у Менску за два года. Яны ідуць за гідам, які нясе таблічку з нумарамі або сцяжкамі тых краін, адкуль турысты прыбылі, і ён распавядае ім цікавыя падзеі з гісторыі будынкаў і старых паданняў. Усё гэта на эстонскай і нямецкай, французскай, англійскай мовах.
У Старым горадзе знаходзіцца будынак парламенту, злучаны за стагоддзі з розных будынкаў, уваход туды вольны, калі не забылі пашпарт. У глыбіні ўнутранага двара, у нішы, усталяваная Дошка памяці расстралянных дэпутатаў парламента ў 1940 году органамі НКУС у час захопу Эстоніі Чырвонай арміяй. На гэтай Дошцы 90 прозвішчаў. Да парламента прымыкае вежа, заснаваная ў 1242 году, калі Талінам авалодалі датчане. На ёй афіцыйны сцяг Эстоніі, які бачны з любога канца Старога горада. І усе астатнія пабудовы апавядаюць аб сваім лёсе ад 14-га стагоддяі.
У Старым горадзе ёсць памятная Дошка, на якой на беларускай, эстонскай і англійскай мовах зроблены надпіс, што ў гэтым доме было з 1920 па 1940 год ваенна-палітычнае прадстаўніцтва БНР на чале з генералам Алегам Корчакам-Кастрыцэю. Яе аўтар беларускі скульптар Алесь Шатэрнік, а эстонскі ўрад дазволіў ўсталёўку. Надпіс на Дошцы адзіны на беларускай мове ў Старым горадзе. Генерал Корчак-Кастрыца афармляў візу шматлікім беларусам, якія жылі у Эстоніі і мелі пашпарт БНР. І многія з іх, якія спадзяваліся пражыць у Таліне ўсё жыццё, таксама былі расстраляныя. З імі сыйшла ў мінулае беларуская мова. Прыбыўшыя пасля 1945 года ў Эстонію беларусы па модзе стагоддзя гаварылі па-руску і прызвычаілі так размаўляць сваіх дзяцей.
У Таліне, наогул у Эстоніі, з 1990 года эстонская мова стала афіцыйнай, "другой" мовы няма. Рускамоўныя газеты ёсць, але мала -- тры альбо дзве. Абвесткі, рэклама, надпісы ў крамах і гэтак далей толькі на эстонскай мове. Няма ніводнаго эксурсавода, прынамсі, мне не сустрэўся такі, які распавядаў турыстам гісторыю Старога горада на рускай мове. У Таліне нараўне з эстонцамі ёсць мноства рускамоўных людзей. Пяць тысяч грузін, столькі ж тысяч азербайджанцаў і армян, трыццаць тысяч беларусаў, шасьцьдзесят тысяч украінцаў, тысяч трыста рускіх -- і ўсе гавораць на рускай мове. Гэта мова міжнацыянальных зносін грамадзян былых саюзных республік, якая з кожным годам ўбывае, таму што іх дзеці ходзяць у школу, а сталыя людзі вучаць эстонскую мову, каб не адстаць у бізнэсе і ўдзелу ў культурным жыцці. Гэта афіцыйная лінія дзяржавы, родная, эстонская, мова лепш, чым мяжа, умацоўвае краіну, -- без ведання эстонскай мовы і гісторыі немагчыма стаць грамадзянінам Эстоніі.
Вось то "звышнатуральнае", якое я павінен быў не заўважаць. Чаму мы ў Беларусі ў 1995 году перайшлі на "іншую", рускую, мову, усе школы перайшлі на рускую мову, войска, міліцыя, бухгалтэрыя і таго перш за ўсё, усе тэлеканалы, рэклама, абвесткі рушылі ўслед за імі. Загаворыш па беларускі не вуліцы -- гэта значыць "апазіцыянер", "нацыяналіст", як і дваццаць пяць гадоў таму назад, загаворыш па-беларуску ў войску -- гэта значыць "ганьбіш воінскую дысцыпліну". З першага дня гэтая міжнацыянальная, "іншая" мова, стала сапраўды галоўнай: было ясна, што дзяржаўны сродак уваходу ў Расійскую Федэрацыю. Дамова аб саюзнай дзяржаве з Расіяй і здыманні межаў -- ярка высвечвае гэтае напружанне . Зараз у Расіі крызіс, там не патрэбныя працаўнікі з Беларусі, але Беларусь патрэбна Расійскай Фэдэрацыі як плацдарм для сваёй бізнэс-эліты і як "саюз" для ваенных мэтаў.
Ёсць нейкае завэлюмаванае папярэджанне ў адзнаках людзей, якія прыязджаюць у Мінск: "Ваш горад цудоўны, прыгожы, акуратны, дагледжаны, у ім шмат садоў і паркаў, і на вуліцах чыста, спакойна, мірна". Гэтае першае меркаванне, што у Мінску няма нічога цікавага. Паказаць цікавае мы, на жаль, не сможам. З кожным днём яго становіцца ўсё менш. Тысячагадовую гісторыю Мінска можна распавесці на лекцыю за 2 гадзіны, але на вуліцы чалавек знойдзе тры цэрквы і музей Ваньковіча, у якім няма яго твораў -- усё ў Польшчы. Усё іншае пакажуць яму ў музеях выяўленчага мастацтва і Вялікай Айчыннай вайны. Ёсць строгая цэнзура, што карысна ведаць беларусу, а што нельзя: напрыклад, аперацыю "Баграціён" павінны ведаць, а першага князя Глеба c XI стагоддзі або вайну з рускімі ў гады Патопу, калі загінула 2 мільёна беларусаў, не можна, і таму няма аб іх помнікаў і большасць беларусаў аб гэтых ахвярах не здагадваюцца.
Немалаважная бяда Беларусі крыецца ў тым, што аповяды прыезджым і сваім вядуцца на рускай мове, і такім чынам усё ідзе на карысць рускамоўных. Паколькі большасць турыстаў складаюць школьнікі з сталічных і правінцыйных школ, дык яны ўбяруць іншаземную культуру. І наш урад робіць гэтую практыку нармалёвай. Нават у адчыненым музеі Радзівілаў у Нясвіжы ўсе аповяды аб старым побыце праходзіць на рускай мове.
Яшчэ бяда ў свядомасці нашых людзей. З 1920 па 1941 гады было расстраляна ў дзесяць раз больш беларусаў, якія гаварылі на беларускай мове, чым у 1940-1941 у Эстоніі. І якія гэта былі людзі, нам з імі не параўнацца. У эстонцаў ёсць нацыянальны свядомасць, іх адзін мільён, і яны ганарацца тым, жывуць на свеце і размаўляюць на роднай мове. А у нас, у большасці, людзі нават не ведаюць і не жадаюць ведаць, за што забілі Купалу, завошта скончыў жыццё самазабойствам Ігнатоўскі, завошта расстралялі 70 адсоткаў Саюза беларускіх пісьменнікаў і накіравалі ў лагеры мільён ссыльных. Растаяў гэты мільён чалавек у паветры -- і няма аб ім памяці.
Зараз уступаюць у жыццё маладыя, якія скончылі рускамоўную школу, нязвыклыя гаварыць на беларускай мове, яны панясуць гэтую сумную расійскую эстафету далей. Да 1918 года Эстонія, як і Беларусь, не ведала незалежнасці. Але эстонцы знаюць, што іх мова перажыла тысячагоддзі і не перайшлі на дацкую, нямецкую, рускую. І не пяройдзе. І будуць у Таліне гаварыць на эстонскім, а мы ў Мінску запамяталі, што беларускую мову народ складаў адвеку, і будзем гаварыць па-руску. Эстонія застанецца Эстоніяй, а Беларусь будзе "суверэннай" калоніяй Расіі. Вось такія ў мяне высновы пасля паездкі ў Талін.