Ён Беларусь ня бачыў

Да мяне зайшоў сябар запрасіць 4 лютага ў Мерачоўшчыну, побач з Касавым, дзе будзе свята ў гонар Касцюшкі - нацыянальнага героя Польшчы, Беларусі і Літвы. Мой адказ, што ён нацыянальны герой Польшчы, але ніяк не Беларусі і Літвы, яго засмуціў.

Дзевятнаццаці гадоў Касцюшка паступіў у Варшаўскі кадэцкі корпус і разам з капітанскімі пагонамі атрымаў стыпендыю для пяцігадовага навучання ў ваеннай школе Мерсэр пры Луўры. Вярнуўшыся на радзіму, 27-гадовы капітан захраснуў у радавым маёнтку Сяхновічы. Тадэвуш закахаўся ў Людвіку Сасноўскую, дачку гетмана польнаго літоўскага.

Маладыя людзі пазнаёміліся ў траўні, а ў верасні Касцюшка папытаў у гетмана рукі яго дачкі. Узвар'яваны "дзёрзкасцю", Сасноўскі загадаў яму пакінуць сядзібу. Касцюшка прапанаваў Людвіке пайсці з ім пад вянок супраць бацькоўскай волі. Сасноўскі абвясціў, што прыцягне Касцюшку да суду. Закон Вялікага княства прадугледжваў за такое злачынства смяротную кару.

Выратавальны выхад адчыняла вайна, якую ў маі 1775 года пачалі амерыканскія штаты. Францыя пасылала туды афіцэраў-валанцёраў і аплачвала вайну. Так Касцюшка патрапіў ў Амерыку і атрымаў патэнт палкоўніка-інжынера амерыканскай арміі. Ён забяспечыў фартыфікацыямі Саратогу на рацэ Гудзон. Галоўнакамандуючы войска Вашынгтон даручыў Касцюшцы будаўніцтва крэпасці Вест-Пойнт. Англічане не вырашыліся штурмаваць яе і наогул паднімацца ўверх па Гудзону - рака на ўсю шырыню (450 метраў) была перакрытая жалезным ланцугом, сканструяваным Касцюшкам.

Касцюшка вярнуўся на радзіму не багацейшым, чым быў у дзень уцёкаў дзевяццю гадамі раней. Лёсам Касцюшкі заклапацілася Людвіка Сасноўская, сталая па бацькоўскай волі княгіняй Любамірскай. Праз чатыры года па вяртанні з Амерыкі Касцюшка атрымаў патэнт генерал-маёра і камандаванне дывізіяй. А гэтыя чатыры года ён жы у Сяхновічах і вёў жыццё "грэчкасея".

3 траўня 1791 года сойм прыняў новую Канстытуцыю Рэчы паспалітай. Галоўнымі становішчамі Канстытуцыі сталіся адмена ліберум вета, адмена федэратыўнага стану дзяржавы, адзіная польская мова, уводзіны спадчыннай манархіі, захаванне прывілеяў шляхты, усталяванне апекі дзяржавы над сялянамі.

Пасля Яскага міру Расія накіравала ў Рэч Паспалітая 100-тысячнае войска, пад апекай якой знаходзілася прарасійская Таргавіцкая канфедэрацыя "абаронцаў рэспубліканскіх воляў".

Да 18 ліпеня 1792 года генерал Касцюшка быў на радзіме асобай малавядомай. Еўрапейская слава дашла да яго пасля бітвы з рускімі пад Дубенкай. Адразу пасля Дубенкі Касцюшка атрымоўвае чын генерал-лейтэнанта. У сакавіку 1794 года на Рынкавым пляцы Кракава яго абвясцілі Галоўным Начальнікам паўстання. У Беларусі і на Літве Начальнікам паўстання быў палкоўнік Якуб Ясінскі. За рэвалюцыйнасць Касцюшка зняў яго і замяніў на ўмеранага Вел'егурскага. 10 кастрычніка 1794 года адбылася бітва палякаў з расейцамі пад Мацяёвіцамі - пераломная падчас паўстання і няўдалая для Касцюшкі. Ён быў увесь зранены казакамі і патрапіў у палон.

Сярод першых учынкаў Паўла I быў візіт да вязня Мармуровага палаца. Павел прапанаваў Касцюшцы волю пры ўмове прысягі на пэўнасць імператару. Прысяга прыносіла волю не толькі Касцюшцы, але яшчэ 12 тысячам паўстанцаў, сасланым у Сібір. Ён пагадзіўся і з'ехаў у Амерыку.

Першапачаткова ён планаваў застацца ў Новым Свеце назаўжды. Аднак у траўні наступнага года Касцюшка ад'язджае ў Еўропу. Прычынай вяртання стала запрашэнне генерала Дамброўскага ўзначаліць марш легіёнаў з Італіі ў Малапольшу з наступным паўстаннем. У Парыжы высвятлілася, што Напалеону ён патрэбны як знак запалохвання паўстаннем Прусіі, каб выбіць яе з антыфранцузскай кааліцыі. Касцюшка служыць Напалеону адмовіўся.

У 1800 годзе Касцюшка пераязджае ў вёсачку Бярвіль поруч Фантэнбло, у маёнтак братоў Цельтнераў. Старэйшы прадстаўляў Швейцарыю ў Францыі, малодшы на радзіме быў бургамістрам мястэчка Салюрн. Два апошніх года Касцюшкі апынуліся звязаныя з Салюрнам. Тут ён навучаў хросніцу Тадэі Цельтнер гісторыі, малюнку і мовам, а калі дазваляла здароўе здзяйсняў конныя шпацыры. Конь ішоў крокам, стары генерал калыхаўся ў сядле, успамінаючы пераходы ў Амерыцы, кожнаму сустрэчнаму ўсміхаўся і кожнаму жабраку падаваў міласціну.

Касцюшка, несумненна, быў вольналюбівым чалавекам, але ў межах адзінай і непадзельнай Польшчы, у якую бы ўваходзілі Беларусь і Літва як простыя ваяводствы. Чым ён лепшы за Пілсудскага, якога ніхто з беларусаў не лічыць сваім нацыянальным героем?

Кастусь Тарасаў