Матэрыялы публікаваліся ў інтэрнет-газеце Euramost ў 2009-2010 гг.
"Польскі падзел Беларусі 1921-1939"
"Палітычная гісторыя Беларусі"
Першы жалобны дзень у Курапатах"
"Хто не памятае мінулага, мусіць перажыць яго зноў"
"Адна краіна, адзін спосаб кіравання"
"Новае - гэта добра забытае старое"
Артыкулы на рускай мове чытаць
ПОЛЬСКІ ПАДЗЕЛ БЕЛАРУСІ, 1921-1939
20/06/2009
На ўскраіне Ляхавічаў знаходзіцца былая сядзіба Грушаўка з "панскім" домам, паглядзець на які прыходзяць аматары старыны. Гэтая сядзіба вядомая больш тым, што належыла Тадэвушу Рэйтану. Ён пусціў кулю ў сэрца з-за рускага падзелу Беларусі 1772 года. Амаль праз сто пяцьдзясят гадоў саўладальнікам сядзібы быў Генрык Грабоўскі, прапраўнук Тадэвуша Рэйтана. Малавядома, што ён паўтарыў учынак свайго продка падчас паседжання польскага сойма 14 красавіка 1921 года, дзе выступіў з пратэстам супраць ратыфікацыі Рыжскага міра, які пакідаў пад Савецкай Расіяй (у складзе Беларускай ССР) вялізныя "польскія тэрыторыі". Смяротную кулю Генрыку Грабоўскаму пазбегнуць не атрымалася -- у верасні 1939 года яго расстралялі актывісты з мясцовых сялян. Трагічная смерць двух уладаўнікаў маёнтка, які быў вельмі далёка ад этнічнай Польшчы, адчыняе супрацьлегласці беларускіх інтарэсаў, польскіх спадзеваў і рускіх памкненняў.
Стварыўшы першыя дзяржаўныя інстытуты ў 1918 годзе, Польшча адразу жа ўвязалася ва ўзброеныя канфлікты з немцамі - за Познань і Верхнюю Сілезію, з чэхамі - за Цешынскую Сілезію, з украінцамі - за Львоў і ўсю Ўсходнюю Галіцыю, з літоўцамі - за Вільню і з бальшавікамі - за Беларусь і Валынь.
27 лютага 1919 года было абвешчана аб стварэнні Літоўска-Беларускай Сацыялістычнай Рэспублікі са сталіцай у Вільні. А у пачатку сакавіка палякі авалодалі Пінскам, Наваградкам, Баранавічамі, Лідай і Вільняй, у жніўні занялі Бабруйск і Менск.
26 траўня 1920 года Чырвоная армія пачала наступ у Беларусі і на Ўкраіне, а ў ліпені разгортваецца наступ войскаў Тухачэўскага. Па думцы Леніна, уступ у Польшчу павінен быў прывесці да ўсталявання там савецкай улады і выклікаць рэвалюцыю ў Германіі. У Беластоку ствараецца Польскі часовы рэвалюцыйны камітэт (Польревком), у які ўвайшлі палякі: Фелікс Дзяржынскі, Фелікс Кон, Юльян Мархлеўскі, Юзэф Уншліхт. Гэтыя людзі павінны былі стаць ядром савецкага ўрада Польшчы. Яны ехалі адразу за Чырвоный арміяй.
У пачатку жніўня часткі Тухачэўскага падышлі да Варшавы. Яе тэрмінова пакінулі ўсе замежныя пасольствы. Маршал Польшчы Юзэф Пілсудскі, генерал Тадэвуш Развадоўскі і французскі генерал Вейган падрыхтавалі контрудар. 16 жніўня пад Вепшам польскія войскі зашлі ў тыл Чырвонай арміі і выратавалі Варшаву. Толькі за ліпень 1920 года ў Войска Польскае ўступілі 150 тысяч добраахвотнікаў. У жнівеньскай бітве пад Варшавай Чырвонае войска атрымала паразу і звярнулася ва ўцёкі; у палон патрапілі больш 100 тысяч чырвонаармейцаў.
Без Пілсудскага гэтай перамогі над Віслай не было бы ўжо толькі таму, што не было бы самой Варшаўскай бітвы. У пачатку жніўня многія ў вышэйшым польскім кіраўніцтве лічылі, што неабходна без бою пакінуць Варшаву і адыходзіць на Захад у былую прускую Польшчу, межы якой бальшавікі быццам бы не адважацца перайсці. Генерал Рой запатрабаваў ад урада адхіліць Пілсудскага, выпусціць з турмаў польскіх камуністаў і паспрабаваць праз іх дамовіцца з Масквой. Дамова магла ісці выключна аб умовах капітуляцыі. Воля Пілсудскага зберагла Польшчу ад развалу.
Раздзел дзяржавы Пілсудскага 24 жніўня напісаў заклік "Да польскага народа", калі разгромленыя пад Варшавай чырвоныя часткі адыходзілі на ўсход:
"Польскі народ! Устань плячом да пляча на барацьбу з ворагам. Хай ні адзін агрэсар не сыйдзе з польскай зямлі! За загінулых пры абароне Радзімы бацькоў і братоў хай твае кулакі, узброеныя віламі, косамі і цепамі, абрынуцца на плечы бальшавікоў. Захопленых жывымі аддавайце ў рукі найблізкіх вайскоўцаў або грамадзянскіх улад. Хай вораг не мае ні хвіліны адпачынку, хай яго са ўсіх бакоў чакаюць смерць і няволя! Польскі народ! Да зброі!".
Тое, што мір быў падпісаны праз пяць месяцаў, выклікана ў першую чаргу процідзеяннем Пілсудскага. Яго мараю было адрадзіць Рэч Паспалітую ў межах 1772 года. Ён патрабаваў, каб польская дэлегацыя настойвала на такой умове міру. Юзэф Пілсудскі нарадзіўся ў маёнтку Зулаў Свенцянскага павета Віленскай губерні ў 1867 годзе. Яго бацька паходзіў з роду Гінетовічаў, вядомага з 1413 года, калі зачынальнік роду атрымаў у Гарадле-над-Бугам герб Заремба. Сам Пілсудскі ведаў беларускую мову і ў маладыя гады запісваўся беларусам. Выступаючы ў Менску ў 1919 году, ён засвядчаў, што Беларусь будзе аўтаноміяй Польшчы.
Але Польшча была змучаная шасцігадовай вайной, польская дэлегацыя, якая складалася з палітычных супернікаў Пілсудскага, прыклала ўсе высілкі, каб новая лінія мяжы была праведзеная бліжэй, чым яна была ў 1772 годзе. У сойме не жадалі, каб падданымі Польшчы стала так шмат беларусаў і ўкраінцаў, што яны змогуць дыктаваць сваю волю. Галоўнай умовай савецкай дэлегацыі было тое, каб палякі адмовіліся ад падтрымкі незалежнасці Ўкраіны. Пасля таго як польскія дэлегаты пагадзіліся з гэтым, праблем не стала.
БССР на мірныя перамовы не дапусцілі, яе ўяўляў прадстаўнік Савецкай Расіі Іофе. Дагавор паміж Расіяй і Польшчай пра падзел Беларусі быў падпісаны ў Рызе 18 сакавіка. Згодна умовам дамовы да Польшчы адыходзілі 113 тысяч кв. кіламетраў тэрыторыі Беларусі з насельніцтвам у 4,6 млн. чалавек. Амаль такая ж частка Усходняй Беларусі (110 тысяч кв. кіламетраў з насельніцтвам боляў за 3 млн чалавек) была раней далучаная ды Расіі. Тры паветы - Люцынскі, Рэжыцкі, Дзвінскі, населеныя беларусамі, - РСФСР самавольна перадала Латвіі за пасярэдніцтва ў заключэнні Рыжскага міру. Ленінскі ўрад назаўжды далучыў так да Пскоўскай губерні РСФСР спрадвечныя беларускія паветы Вяліжскі, Невельскі, Себежскі (паводле перапісу 1897 года там адпаведна было 48,3%, 89,5 і 91% беларускага жыхарства). Для Беларускай ССР пакінулі 52,3 тысячы кв. кіламетраў і 1,353 млн чалавек насельніцтва. Гэтай невялікай колькасцю Беларусь уступіла ў СССР. Тады ёй вярнулі Магілёўскую і Віцебскую вобласць, а праз два гады - Гомельшчыну.
Расчараваннем для Пілсудскага стала нежаданне літоўцаў увайсці ў федэрацыю або канфедэрацыю з Польшчай. Генерал Людвік Жэлігоўскі, беларус па паходжанні, увосень 1920 года фармальна выйшаў з польскай службы і захапіў сіламі сваёй дывізіі Вільню і Віленшчыну, большасць насельніцтва якой складалі беларусы. Было створана квазі-дзяржаўнае ўтварэнне - "Сярэдняя Літва". Тры года Пілсудскі ўгаворваў літоўцаў вярнуцца ў "абдымкі польскага брата" і атрымаць назад Вільню ў абмен за "унію". Але літоўцы не згаджаліся з стратай незалежнасці. Тады Віленшчына была далучаная да Польшчы праз "рэферэндум". Гэта стала адным з чыннікаў таго, што ў 1923 годзе Пілсудскі зрокся ад усіх дзяржаўных пасад і адправіўся для прыватнага жыцця ў мястэчка Сулеювек пад Варшавай.
У заходняй Беларусі дзейнічалі партызанскія атрады, украінскі супраціў арганізаваў у 1924 годзе замах на прэзідэнта Вайцэхоўскага, набіралі сілу сацыял-дэмакраты. Пілсудскі вырашыў вярнуцца ў палітыку і пакончыць з "анархіяй". Вайсковы міністр Жэліхоўскі пад выглядам планавых вучэнняў засяродзіў пад Варшавай адборныя часткі і перадаў камандаванне над імі Пілсудскаму.
12 траўня 1926 года палкі рушылі на сталіцу, авалодалі казармамі і міністэрствам унутраных спраў. Але дзеючыя прэзідэнт і ўрад адмовіліся капітуляваць. Увечары пачаўся бой у сталіцы. 14 траўня ўрадавыя войскі здаліся. Падчас баёў загінула 379 чалавек, было паранена 1000. Генералы, якія аказвалі супраціў паўстанцам, селі за краты або былі звольненыя з узброеных сіл, а некаторыя загінулі пры загадкавых акалічнасцях. У краіне быў усталяваны рэжым аўтакратыі Пілсудскага, так званы рэжым санацыі (аздараўлення - пад якім разумелася ачышчэнне краіны ад карупцыі, гэта значыць змена эліт, і пацыфікація нацыянальных ускраін з беларускім і ўкраінскім насельніцтвам). Вайсковымі сродкамі "пацыфіціраваліся" партызанскія атрады.
Актыўная паланізацыя закранула ўсе сферы грамадскага жыцця. Беларусам давалі зразумець, што яны - людзі другога гатунку, а Беларусь - гэта польская зямля, у 1938 годзе ў Заходняй Беларусі была адна беларуская школа. Хто з гэтым не мог пагадзіцца, праходзіў курс перавыхавання ў канцлагеры ў Бярозе-Картузскай (за пяць гадоў яго прайшлі больш 10 тысяч чалавек). Наш народ быў асуджаны на поўную страту палітычнай і культурнай самастойнасці. Польшча стала ўнітарнай дзяржавай, а Заходняя Беларусь ператварылася ў Усходнія крэсы.
Не варта параўноўваць польскае жыццё беларусаў з жыццём Савецкай Беларусі. Жыццё простых людзей, як ў Саветах, так і ва Ўсходніх крэсах, было вельмі дрэннае. Сталін таксама рыхтаваў унітарную дзяржаву, дзе ўсе рэспублікі былі буфернымі, а хто яго не ўсхваляў, аказваліся ў Гулаге, ці на тым свеце. Але савецкія беларусы будавалі жыцце з беларускай мовай, а заходнія беларусы ўмацоўвалі польскія крэсы.
Пілсудскі, памерлы 12 траўня 1935 года, пахаваны у магільным склепе польскіх каралёў на Вавелі ў прыгатаванай крыпте пад вежай "Срэбных званоў". Ён не дажыў чатырох гадоў да таго дня, калі яго Рэч Паспалітая разляціцца пад ударамі гітлераўскіх і сталінскіх войскаў.