Матэрыялы выходзілі ў інтэрнет-газеце Euramost ў 2009-2010 гг.
"Польскі падзел Беларусі 1921-1939"
"Палітычная гісторыя Беларусі"
Першы жалобны дзень у Курапатах"
"Хто не памятае мінулага, мусіць перажыць яго зноў"
"Адна краіна, адзін спосаб кіравання"
"Рарытэтны наклад"
"Новае - гэта добра забытае старое"
Артыкулы на рускай мове чытаць
РАРЫТЭТНЫ НАКЛАД
Нядаўна ў аддзеле даведкавай літаратуры Нацыянальнай бібліятэкі Рэспублікі я натыкнуўся на кнігі аб расстраляных у гады сталінскіх рэпрэсій літаратарах, журналістах, навуковых супрацоўніках, партыйных дзеячах. Кніг было за дзесяць, яны стаялі на асобнай паліцы. Мяне ашаламіў іх рарытэтны тыраж - пяцьдзесят экземпляраў (!). Гэта аб мільёне людзей нявінна забітых, замарданых у лагерах, невядома дзе пахаваных. Усе яны выдадзеныя недзяржаўным выдавецтвам З. Коласа - дзевяць тамоў хронікі рэпрэсаваных, так званых "ворагаў народа". Аўтар гэтай велічэзнай працы - Маракоў, сын расстралянага паэта Валерыя Маракова. Там аб кожным расстраляным ёсць даведка: што пісаў, які пост займаў, калі быў арыштаваны НКУС і калі быў расстраляны.
У дзяржаўных выдавецтвах на даведнік не хапіла духу, жадання або, пэўна, тут задзейнічала таемная забарона на літаратуру такога прызначэння - няма ў народзе цікавасці да вузкіх даведнікаў, яны толькі займаюць кніжны пляц і каштуюць дорага. Ва ўсякім разе з боку дзяржаўных выдавецтваў факт такога выдання мне невядомы. Аб сотнях тысяч рэпрэсаваных людзей у нас у Беларусі выдаецца нямала даследаванняў прыватнымі выдавецтвамі, часткова яны часопісныя. Урад, калі бы ён разумеў сваю сутнасць, быў абавязаны бы выдаць такія даведнікі аб бязвінна пацярпелых, хоць 50 тамоў і накладом чатыры тысячы, каб яны былі ў рэспубліканскіх, абласных, раённых бібліятэках. Але няма і не прадбачыцца такой працы. І сёння ёсць 9-томная "Расстраляныя літаратары…", зробленая Мараковым.
Першага жніўня 1937 года на вогнішчы ў "амерыканцы" нам. начальніка ўнутранай турмы НКУС Сакалоў і яго памагатыя Абрамчык і Гарбацэвіч палілі дзясяткі тысяч рукапісаў беларускіх літаратараў: Тарашкевіча, Галубка, Гартнага, Шашалевіча, Кляшторнага, Зарэцкага, Маракова, Нёманскага, Хадыкі, Чарота, Багуна, Вольнага, Галавача, Сташэўскага, Харыкі і шматлікіх іншых. Гэта нічым не лепш, чым спаленне кніг у Германіі нацыстамі. Толькі што там прысутнічаў натоўп людзей. А у нас спалілі рукапісы на зачыненым двары турмы. Калі празаік, паэт, гісторык расстраляны, то яго твор трэба спаліць. Назаўжды.
Але прайшло дваццаць-трыццаць гадоў, усе літаратараты, гісторыкі, журналісты, грамадскія дзеячы "рэабілітаваны" - для грамадскай думкі гэта значыць, што іх пазапраўна арыштавалі, мардавалі ў турмах, а потым застрэлілі стрэлам у галаву. Іх творы, закінутыя ў вогнішчы сталінскімі вылюдкамі, ператварыліся ў попел, перакрэсліўшы гады жыцця і энергію, выдаткаваную на іх стварэнне.
Дзяржава нічога не зрабіла для памяці аб нявінна расстраляных. Зняўшы з плечаў клопат за кожнае загубленае жыццё (так званая "рэабілітацыя"), беларуская дзяржава палічыла, што зрабіла і так даволі шмат. Але "рэабілітація" хутчэй тычыцца іхных дзяцей і сваякоў, якія да 1960-х гадоў баяліся, каб да іх па начах не прыйшлі арыштоўваць, як раней арыштавалі іх бацьку, маці, дзеда. У Беларусі няма помніка мільёну расстраляных, сасланых у лагер, у казахстанскіе пусткі, няма ўрадавых наведванняў ежаўскіх магіл для ўскладання кветак, адсутнічае прапаганда святой памяці ў народзе - ідзі, калі жадаецца, у Курапаты, у Червень, у Парк Чалюскінцаў, там, здаецца, ёсць крыжы, а нас гэта не хвалюе.
Паколькі ў Нацыянальнай бібліятэцы Рэспублікі Беларусь сабраныя ў газетах, часопісах, кнігах усе вершы, паэмы, проза рэпрэсаваных літаратаратаў, дык яна павінна выступіць носьбітам гэтай памяці. Кожны год, скажам, на ўвесь кастрычнік, бібліятэка можа абсталяваць выставу дзеячоў літаратуры з іх здымкамі, творамі і ўказаннем, у якім годзе яны былі арыштаваная, а калі былі расстраляны. На другім паверсе вісяць маляўнічыя палотны, прысвечаныя мінуламу Беларусі, побач з імі будзе дарэчы размясціць вялікі падзел трагічнай гісторыі 20-50-х гадоў XX стагоддзя аб мільёне "ворагаў народа".
Напэўна, гэта выстава заахвоціць пашырыць даследаванне Маракова "Расстраляныя літаратары…" з рарэтытнага да сучаснага накладу, патрэбнага ўсім бібліятэкам Рэспублікі і людзям, пазбаўленым памяці аб гэтай нядаўняй катастрофе Беларусі.
Кастусь Тарасаў